Vertelperspectief, kenmerken & consequenties

Het is niet altijd eenvoudig om de consequenties van een gekozen vertelperspectief te overzien. Een kort overzicht.

Het vertelperspectief is bij het schrijven van een roman cruciaal. Vertel je het verhaal door de ogen van het kind of van de oma? Volg je de minnaar of de echtgenoot, de ridder of diens vaandeldrager of allebei? Vertel je het verhaal als ik-figuur of volg je het gekozen personage van buitenaf? De invalshoek die je kiest, levert een heel eigen verhaal op, dat je niet zou kunnen vertellen als je het vanuit een andere hoek – lees perspectief – zou vertellen.

Bij de presentatie van Zwaartekracht de tweede thriller van Eva Monté, vertelden Alexandra en Victoria Nagelkerke over de verschillen tussen een eerste en een tweede boek. Hun debuut Te koop hadden ze lachend en ontspannen tot stand gebracht. Toen ze het manuscript instuurden naar verschillende uitgevers, dachten ze dat ze achterover konden leunen. Het boek was toch klaar?

Ilse Karman van de Crime Compagnie wilde het debuut van Eva Monté graag uitgeven. Zoals al haar titels werd ook Te koop eerst geredigeerd. Er bleek nog best wat te doen voor Alexandra en Victoria. Ze hadden meerdere verhaallijnen – perspectieven – door elkaar gevlochten en dat bleek zo zijn uitdagingen te hebben. Er werd nog flink herschreven.

Omdat het gebruik van meerdere stemmen in een thriller dus best ingewikkeld was, besloten ze het de tweede keer iets eenvoudiger in te zetten. Ze kozen voor één verteller, een ik-persoon. Ook bij Zwaartekracht bleek in de redactieronde het thema perspectief terug te komen. Voor mij aanleiding voor een blog over vertelperspectieven: de kenmerken en consequenties.

Drie vertelperspectieven

Het vertelperspectief ligt bij de persoon die het verhaal vertelt. Dat kunnen er drie zijn:

• Een ik-figuur (eerste persoon). Die dan ofwel het verhaal beleeft ofwel erop terugkijkt en dus al meer weet over de afloop.
• Een hij-/zij-figuur (derde persoon). Die dan ofwel het verhaal beleeft (personele verteller) ofwel erboven staat en zelf geen deel uitmaakt van het verhaal (alwetende verteller)
• Meerdere vertellers (Meervoudig perspectief). Waarbij je als lezer de gedachten en ervaringen van meerdere personenvervoer meekrijgt en daardoor een veel genuanceerder, rijker beeld van het verhaal krijgt. Dit is het perspectief dat Alexandra en Victoria kozen voor Te koop

In theorie is er nog een vierde: het tweede-persoons perspectief: de schrijver vertelt het verhaal vanuit het perspectief van jij. Je kunt je voorstellen dat dat maar weinig wordt gehanteerd.

1 Ik-perspectief

Zeker als je het combineert met de onvoltooid tegenwoordige tijd, neem je als schrijver de lezer gemakkelijk mee in het verhaal van de ik-figuur. Je kunt dat goed zien in Zwaartekracht.

De kenmerken van het eerste-persoonsperspectief

• Je kunt de gedachten en indrukken van het romanpersonage direct weergeven.
• Je brengt daardoor het verhaal heel dicht bij de lezer.
• Het verhaal is dus gekleurd door de visie en beleving van de ik-figuur. Je kunt dus ook spelen met de betrouwbaarheid van de verteller.
• Je kunt spanning opbouwen, het verhaal ontvouwt zich zowel voor de verteller als de lezer op hetzelfde moment.

Het gevolg voor de lezer is dat

• Hij zich goed kan inleven.
• De gedachten en impressies van andere romanfiguren niet direct duidelijk zijn.
• Dialogen zijn dus best belangrijk.
• En dat de bedoelingen en ervaringen van andere figuren zodanig beschreven moeten zijn dat ze door de ik-figuur worden opgemerkt.
• Dat hoeft overigens nog niet te zeggen dat die ik-figuur de juiste conclusies trekt over het gedrag van een ander personage. Soms kan de lezer diens drijfveren beter duiden.

Er wordt wel gezegd dat het ik-perspectief het minst ingewikkeld is. Maar als schrijver moet je rekening houden met een aantal beperkingen:

• Je moet alle voor het verhaal belangrijke gegevens naar de lezer brengen via de verteller, of indirect: via diens handelingen en uitwisselingen en ontmoetingen met andere romanfiguren.
• Je kunt dus als schrijver je verteller best bewusteloos laten raken, maar daarmee houdt het verhaal op dat moment op. Want een ik-figuur is niet bij machte iets te vertellen of op te merken als hij bewusteloos is.
• Als iets gelijktijdig gebeurt in je verhaal, kun je dat niet snel achter elkaar vertellen, tenzij de ik-figuur terugkijkt op wat er gebeurd is.
• Een gevaar van het eerste-persoonsperspectief is dat je als schrijver gaat zondigen tegen het show, don’t tell-principe. Je hebt namelijk de mogelijkheid om de indrukken, meningen van de hoofdpersoon direct weer te geven in diens gedachten en daardoor te veel te duiden zodat de lezer zelf geen conclusies meer hoeft te trekken. Het is belangrijk om daar een goed evenwicht in te vinden.

Meer informatie vind je in de blog die ik eerder schreef: 10 kenmerken van schrijven in de ik-vorm.

2 Hij-/zij-perspectief, de personele verteller

Als de verteller één personage volgt en vanuit diens standpunt het verhaal vertelt, spreken we over een personele verteller. Deze is zo goed als onzichtbaar, want alle aandacht gaat naar de figuur die wordt gevolgd.

Kenmerken van schrijven in de hij-/zij-vorm

• Net als bij het eerste-persoonsperspectief breng je met het derde-persoonsperspectief de lezer heel dicht op de gevoelens, gedachten en belevenissen van de hoofdpersoon, wat goed is voor de betrokkenheid bij het verhaal.
• Ook hier is het verhaal gekleurd door de ervaringen en emoties van één figuur.
• Ook hier kun je spelen met de betrouwbaarheid van het personage.

Het hanteren van een personele verteller heeft voor de lezer als gevolg dat

• Hij/zij houvast heeft en zich goed kan inleven in de hoofdpersoon.
• Dialogen belangrijk zijn om de impressies en ideeën van andere personages weer te geven.
• De meningen en drijfveren van andere personages minder direct duidelijk worden: via dialogen en handelingen.
• De hoofdpersoon niet de juiste conclusies hoeft te trekken over het gedrag van een ander personage of een situatie. Soms kan de lezer diens drijfveren beter duiden.

Consequenties van het hanteren van de hij-/zij-vorm voor jou als schrijver

• Je kunt niet gemakkelijk vooruitspringen in de tijd, omdat je het verhaal/ de romanpersonage volgt.
• Je kunt niet de gedachten en impressies van andere romanfiguren direct weergeven, het perspectief ligt bij één figuur. De verteller kan niet in de hoofden van andere personages kijken.
• Je kunt spanning opbouwen door te spelen met de betrouwbaarheid van personages.

3 Hij-/zij-perspectief, de alwetende verteller

In tegenstelling tot het personele vertelperspectief, waarbij de verteller deel is van het verhaal, hangt de auctoriale of alwetende verteller boven het verhaal. Schrijver en verteller vallen min of meer samen.

De alwetende verteller

• Kan in de hoofden van elk personage kijken.
• Kan gebeurtenissen die gelijktijdig plaatsvinden beschrijven.
• Weet hoe het verhaal afloopt.
• Kent ook de geschiedenis.
• Je kunt heel erg spelen met het geven van informatie en het moment waarop je dat doet.
• Is meestal niet zichtbaar, maar kan zich ook direct tot de lezer richten. Dat gebeurt soms om de spanning te verhogen, een hint te geven over wat er verderop in het verhaal gaat gebeuren.

Het hanteren van het perspectief alwetende verteller heeft als gevolg voor de lezer

• Soms is het moeilijk te duiden of een commentaar wordt gegeven door de schrijver/verteller of dat het een gedachte is van een van de personages.
• Dat hij goed moet opletten: het perspectief kan wisselen. Soms loopt de verteller een tijdje mee met een bijfiguur, soms weer met het hoofdpersonage.
• Omdat een alwetende verteller kan vertellen wat hij wil, kun je een heel uitgebreid beeld krijgen van de krachten die meespelen in het verhaal, waardoor de lezer zelf niet meer zo veel hoeft te doen. Dat gaat ten koste van de spanning en van diens betrokkenheid bij het verhaal.

De consequenties van het perspectief van de alwetende verteller voor jou als schrijver

• Je kunt aanwijzingen of hinten geven over wat er later in het verhaal gaat gebeuren. In eerste instantie denk je dat je daarmee de spanningsboog kunt versterken. Nadeel is wel dat je dit niet te vaak moet doen, dan neigt het naar een trucje.
• Omdat de verteller alles weet, is het belangrijk om een overtuigende spanningsboog in het verhaal te brengen. Je moet dus heel goed nadenken hoe je het verhaal opbouwt en wanneer je welke informatie vrijgeeft.
• Ook hierbij, omdat de verteller alles weet, ligt het gevaar op de loer dat je voor de lezer te veel gaat invullen of duiden. Show, don’t tell moet je dus extra goed in de gaten houden.

4 Meervoudig perspectief

Het perspectief van de alwetende verteller wordt niet vaak meer gehanteerd tegenwoordig. In plaats daarvan zien we een toename van het aantal romans dat zich ontvouwt via het standpunt van meerdere perspectieven. Waarbij zelfs een combinatie van eerste- en derde-persoonsperspectief voorkomt. Te koop is daar een goed voorbeeld van. Kenmerken van het meervoudig perspectief: [omslag Te koop bijvoegen]

• Het verhaal wordt opgebouwd uit meerdere verhaallijnen, er worden dus meerdere personages gevolgd.
• Spelen met de tijd is mogelijk.
• Spanning kan worden opgebouwd doordat de lezer meer kennis heeft dan sommige personages.

Consequenties voor lezers

• Ze moeten meerdere verhaallijnen/personages volgen, dat brengt soms verwarring met zich mee.
• Er is altijd wel een personage dat aanspreekt, dus grotere identificatiemogelijkheden.
• Het volledige verhaal is versnipperd in meerdere lijnen, als de ene minder sterk is dan de andere, zal een lezer eerder afhaken.

Voor jou als schrijver is het meervoudig perspectief ook een uitdaging

• De compositie van de verhaallijnen is belangrijk.
• Je kunt de identiteit van een verteller – zeg de dader of moordenaar – in het midden laten, dit kun je gebruiken om spanning op te bouwen.
• Je moet goed nadenken over de tijdsintervallen: kan elk personage op het moment dat hij wordt gevolgd over de noodzakelijke kennis/informatie beschikken?
• Met meerdere verhaallijnen kan de neiging ontstaan om te veel te schrijven, waardoor de rode draad van je verhaal ondersneeuwt.
• Meerdere stemmen, betekent dat je ook meerdere personages overtuigend moet inkleuren.

Vertelperspectieven, hun kenmerken en consequenties

Je ziet het: elk perspectief heeft zo zijn uitdagingen. Alexandra en Victoria realiseren zich ondertussen dat schrijven in de ik-vorm, dat na hun eerste boek eenvoudig leek, ook zo zijn beperkingen heeft. Je kunt geen gedachten van andere personages weergeven. De hoofdpersoon kan niet ongestraft buiten bewustzijn raken, daarmee zou zij een deel van het verhaal kunnen missen, en de lezer ook… Met andere woorden: het derde boek van Eva Monté wordt gewoon weer geschreven in de derde persoon. Ik ben benieuwd of het dan ook weer meerdere perspectieven worden of dat ze kiezen voor één verteller.

Kies je perspectief dus met zorg en leg je neer bij de consequenties die dat heeft. Experimenteer eens met verschillende vertelperspectieven en kies voor jouw verhaal de schrijfvorm die je het beste ligt. Dan zul je je verhaal het gemakkelijkst vertellen!

Welk perspectief heeft jouw voorkeur? Probeer je weleens iets anders uit? Zie je nog andere kenmerken of consequenties die ik niet heb genoemd? Laat het weten.

Groet,

7 april 2016 | Fictie schrijven