Zo gebruik je de belangrijkste leestekens

Bij het lezen van zakelijke teksten als emails en notulen, maar ook in verhalen, valt me regelmatig op dat mensen worstelen met de leestekens.

Vooral de puntkomma’s en aanhalingstekens worden nogal eens verkeerd toegepast. Om nog maar niet te spreken over de komma; het meest duidelijke voorbeeld van een leesteken dat in dezelfde zin op een andere plek tot een heel andere betekenis kan leiden. Door de leestekens correct te gebruiken, zorg je er als schrijver ten eerste voor dat je tekst beter te begrijpen is en ten tweede vergroot je er ook de geloofwaardigheid – en daarmee de overtuigingskracht – van je boodschap mee. Voldoende reden voor mij om in te gaan op de basisregels voor het gebruik van de belangrijkste leestekens.

De punt

De punt komt direct na het laatste woord van de zin.

Het eerste leesteken dat we op school leren is de afsluiting van de zin: de punt. De meeste mensen beheersen dit oerleesteken wel.

Wat er soms misgaat rond de punt is het spatiegebruik. Er staat nooit een spatie voor een punt. Er komt wel een spatie na de punt, als er nog een zin volgt.

De vergadering van deze week is uitgesteld. Volgende week komen we weer op de vaste tijd bijeen.

Uitzondering

Er komt geen punt achter de zin als:

– het laatste deel van de zin een afkorting is (dus eindigt op een punt),

Het overleg vindt plaats op vrijdag a.s.

– de zin eindigt op een beletselteken, drie puntjes achter elkaar.

Het was maar de vraag of de resultaten voldoende waren…

Het uitroepteken

Het uitroepteken wordt gebruikt, de naam zegt het al, aan het eind van de zin als iemand iets roept, als de zin ergens voor waarschuwt of vreugde of verbazing uitdrukt.

Ook bij het uitroepteken gaat het spatiegebruik wel eens mis. Dat is hetzelfde als bij de punt: geen spatie vooraf, wel erna als er direct een andere zin volgt .

Verder nodigt het uitroepteken vooral beginnende schrijvers uit om (te) vaak of in meervoud!!! te gebruiken. Een redacteur zal dit altijd terugbrengen tot een enkel uitroepteken.

Tip: Check regelmatig of het uitroepteken in je teksten sluipt, herken je eigen patronen daarin en corrigeer ze zo nodig.

Anders dan bij de punt kan er wel een uitroepteken volgen als de zin eindigt op een beletselteken, drie puntjes achter elkaar.

Hij zou ze nog wel eens iets laten zien…!

Het vraagteken

Het vraagteken vormt de afsluiting van een vragende zin. Ook bij dit leesteken is de functie zo duidelijk dat er niet veel kan misgaan, zou je zeggen.

Maar ook hier blijkt dat men moeite kan hebben met het spatiegebruik. Houd in gedachten dat de regels voor spaties rond de punt, het uitroepteken en het vraagteken hetzelfde zijn.

Verder doemt in teksten van beginnende schrijvers nogal eens een overdaad aan vraagtekens op, of beter gezegd: zinnen in de vragende vorm. Vooral als de gedachtegang van een hoofdpersoon wordt weergegeven of als een situatie twijfels oproept.

Wat is het belangrijkste doel? Wie is de doelgroep? Hoe spreken we die aan? Welke content zetten we daarvoor in?

Een opsomming van vragen is voor een keertje niet erg, maar als ze regelmatig voorkomen tasten ze het leesplezier aan.

Tip: waak ervoor dat het gebruik van vragen – en dus vraagtekens – in je tekst een gewoonte wordt, zoek naar variatie.

De dubbele punt

De dubbele punt staat aan het einde van een zinsdeel dat voorafgaat aan een opsomming, een citaat of uitleg. Dit is voor veel mensen wel duidelijk.

Net als hiervoor beschreven leestekens volgt ook de dubbele punt direct op het laatste woord. Er komt dus geen spatie voor, maar wel ná de dubbele punt.

We volgen de route: Alkmaar, Haarlem, Utrecht, Den Bosch.

Het hoofdlettergebruik na de dubbele punt is voor sommigen wel onduidelijk. In principe krijgt het eerste woord na een dubbele punt nooit een hoofdletter.

Op de markt verkocht ze: dameskleding, -ondergoed, herenkleding en sokken.

 Uitzondering

Het eerste woord na de dubbele punt krijgt wél een hoofdletter als er een volledige zin wordt geciteerd.

Ze zei: ‘Ik verkoop dameskleding, -ondergoed, herenkleding en sokken.’

De puntkomma

De puntkomma wordt weleens verward met de dubbele punt, maar hoort beslist niet voor een opsomming of citaat. Het komt als leesteken op twee manieren voor: in een zin of in een opsomming. Eigenlijk zijn we in Nederland niet erg gewend aan puntkomma’s, zeker niet als we hem gebruiken op de eerste manier. Dan staat hij middenin de zin; hij vormt de verbinding tussen de twee delen. Er zou op zich een punt kunnen staan, maar door de puntkomma te gebruiken, laat de schrijver zien dat de twee delen nauw met elkaar verbonden zijn.

In dit geval kan verwarring ontstaan over het hoofdlettergebruik. Eigenlijk kun je het afleiden uit het feit dat de puntkomma twee delen van dezelfde zin verbindt: het eerste woord na de puntkomma is een voortgang van de zin, behoudt dus de kleine letter.

Hij meldde zich ziek; hij zag op tegen de confrontatie met zijn manager.

Bij de tweede vorm waarin de puntkomma voorkomt in Nederland: de opsomming, kan dit leesteken worden gebruikt als afsluiting van de afzonderlijke delen. Na het laatste onderdeel komt dan een punt.

Neem mee naar het personeelsuitje:

• een opschrijfboekje;
• een pen;
• regenkleding, een deel van het programma is buiten;
• extra kleding voor het avondprogramma;
• je goede humeur.

Je zou kunnen denken: in zo’n geval gebruik je toch een komma? Ja, dat komt ook voor. Vooral wanneer de onderdelen van de opsomming langer zijn en er bijvoorbeeld al komma’s in staan, is het gebruik van de puntkomma echter handiger.

Tip: omdat de afzonderlijke delen van de opsomming worden ingeleid met een dubbele punt en gescheiden worden door een puntkomma, beginnen ze niet met een hoofdletter. Als je in Word werkt, zul je merken dat het programma als je een regel afsluit met enter, automatisch een kapitaal maakt aan het begin van een nieuwe regel. Die moet je dan dus handmatig corrigeren.

De komma

Hierboven zei ik het al: er is veel te vertellen over het gebruik van de komma. Dat heeft vooral te maken met het feit dat het gebruik minder vast gedefinieerd is dan de voorgaande leestekens. Een komma zorgt voor een rustpunt in de zin. Een komma is als even ademhalen, een korte pauze tijdens het spreken. Dit is niet zo heel helder, want de een haalt op een ander moment adem dan de ander.

Toch zijn er een aantal vuistregels. Je plaatst een komma:

– tussen twee bijvoeglijk naamwoorden die bij het volgende zelfstandig naamwoord horen;

Hij pakte het dikke, zwarte boek.

– in een opsomming (behalve voor het woordje ‘en’);

Ze verkocht dameskleding, -ondergoed, herenkleding en sokken.

– na de aanhef van een brief of email;

Geachte aandeelhouders,

– rond het woord of de naam waarmee je aangeeft dat je iemand aanspreekt;

U moet weten, geachte leden van de ondernemingsraad, dat ik binnenkort mijn functie neerleg.

– rond een bijzin die iets meer vertelt over het onderwerp dat zojuist is genoemd;

De man, die al drie ongelukken achter de rug had, heeft zich nu langdurig ziekgemeld.

– tussen twee persoonsvormen in samengestelde zinnen;

Toen ik mijn ontslagbrief had geschreven, begon ik mijn bureau op te ruimen.

– voor voegwoorden als: omdat, hoewel en want.

Ik informeer u vandaag, omdat morgen het persbericht uitgaat.

Ook bij de komma gaat het spatiegebruik regelmatig mis. Houd in gedachten dat er, net als bij de punt, altijd een spatie komt na de komma, maar nooit ervoor.

Uitzondering

Als een komma in een getal wordt gebruikt, dan komt er geen spatie na de komma.

De laptop kostte €256,76

Als er een aanhalingsteken sluiten volgt na de komma, komt die nog voor de spatie.

‘Wat een goed artikel,’ zei de vrouw.

Verder zijn er best veel andere situaties waarbij je goed na moet denken over het gebruik van de komma.

• Je schrijft meestal geen komma voor het voegwoord ‘dat’.
• Je schrijft meestal ook geen komma voor het woordje ‘en’.
• Afhankelijk van de functie van een bepaling die met ‘die’ of ‘dat’ begint, komt er wel of geen komma voor ‘die’ of ‘dat’.

Zo hebben de twee zinnen hieronder een heel andere betekenis, alleen maar door het plaatsen van de komma:

De collega’s die in het zwart gekleed waren, kregen een gratis kopje koffie. (de rest niet)

De collega’s, die in het zwart gekleed waren, kregen een gratis kopje koffie. (allemaal)

Aanhalingstekens

Aanhalingstekens worden geplaatst om een citaat, om een woord dat niet bestaat of om zinsdeel dat anders dan de letterlijke betekenis wordt bedoeld. De aanhalingstekens sluiten direct aan op het de aangehaalde tekst, er zit nooit een spatie tussen.

‘Wat een ingewikkelde handleiding,’ klaagde de vrouw.

Simon Carmiggelt zei: ‘Alcoholische herinneringen verdampen snel.’

Veel mensen hebben moeite met de aanhalingstekens.

Allereerst is het al lastig dat aanhalingstekens, als leesteken, bestaan uit twee delen: het aanhalingsteken open en het aanhalingsteken sluiten. Regelmatig kom ik tegen dat een van twee wordt vergeten.

Ten tweede zijn er dubbele aanhalingstekens en enkele. Welke kies je?

Ten slotte kan het ook gebeuren dat je binnen de aanhaling nog eens moet citeren. Wat doe je dan?

Ik las in de krant: ‘Simon Carmiggelt zei: “Alcoholische herinneringen verdampen snel.” Hij kon het weten.’

Ik las in de krant: “Simon Carmiggelt zei: ‘Alcoholische herinneringen verdampen snel.’ Hij kon het weten.”

Deze zinnen laten zien dat wanneer je moet aanhalen binnen een aanhaling, je de andere vorm gebruikt.

Als het gaat om enkele of dubbele aanhalingstekens: in de boekenuitgeverij wordt meestal gekozen voor enkele aanhalingstekens. De reden daarvoor is dat het tekstbeeld minder onrustig is. Ik beveel schrijvers die een uitgeverij voor hun boek zoeken dan ook aan enkele aanhalingsteken te gebruiken, maar als je gewend bent dubbel aan te halen mag dat ook. In principe maakt het niet uit waarvoor je kiest, als je die keuze maar consequent volhoudt.

Tip: wen jezelf aan om altijd dezelfde aanhalingstekens te gebruiken. Een automatisme geeft rust bij het schrijven.

O ja, voor de fictieschrijvers: als je in een verhaal gedachten weergeeft, hoeven die niet tussen aanhalingstekens.

Zoek het op

Daarmee ben ik aan het einde gekomen van mijn artikel over de belangrijkste leestekens. Het is natuurlijk niet mijn bedoeling om hiermee alle onduidelijkheden over leestekens weg te nemen, ik ben me er goed van bewust dat deze informatie absoluut niet volledig is, maar van de meest voorkomende leestekens is je kennis nu weer opgefrist. Ik raad je aan om bij twijfel je vraag op te zoeken op de website van de taaladviesdienst van Onze Taal.

Groet,

3 april 2014 | Schrijftips en taaltips