Tijd en schrijven, een uitdagende combinatie

Meestal denken we er niet zo over na, maar tijd beïnvloedt je verhaal op allerlei manieren. Meer dan ik me  zelf gerealiseerd had.

Toen ik dit artikel ging schrijven en me erin ging verdiepen, bleek tijd veel meer invloed te hebben dan ik me vooraf had gerealiseerd. Een aantal tijdsaspecten op een rij.

Schrijven in de tegenwoordige of verleden tijd

Als schrijver kun je ervoor kiezen het verhaal in de tegenwoordige tijd te vertellen. Je neemt de lezer aan de hand en de gebeurtenissen ontvouwen zich als één grote verrassing. Het voordeel is dat terugblikken op wat eerder gebeurd is, niet al te ingewikkeld hoeft te zijn: het gebruik van de verleden of voltooid verleden tijd wijst zich bijna vanzelf. Besluit je daarentegen je verhaal te vertellen in de verleden tijd, je blikt dus terug op de gebeurtenissen, dan is die keuze minder eenvoudig. Als je de chronologische lijn voor de lezer duidelijk wilt houden, kom je snel in de voltooid verleden tijd terecht. Dat kan je tekst een wat breedsprakig tintje geven. Een voordeel van kiezen voor de verleden tijd is wel dat je de gelegenheid hebt om een suggestievere manier van vertellen te kiezen, of als een alwetende verteller commentaar te leveren op de gebeurtenissen.

 Flashback en flashforward

Als schrijver heb je overigens alle vrijheid om te spelen met de chronologie. Met een flashback kun je de tijdslijn doorbreken door een stuk verhaal dat in het verleden speelt in te lassen. Het tegengestelde is ook mogelijk: bij een flashforward of anticipatie worden verwijzingen naar de toekomst in het verhaal verweven. Ook dit kan alleen vanuit het perspectief van een alwetende verteller. Deze techniek wordt ook wel ingezet om de spanning te verhogen. Blijft belangrijk dat je ervoor moet zorgen dat de lezer de draad van je verhaal kan houden.

Verteltijd en vertelde tijd

De tijd die nodig is om een verhaal of boek te lezen wordt de verteltijd genoemd. Je kunt het vergelijken met de duur van een film: je kijkt in twee uur een filmdrama af of leest een roman in drie dagen. De verteltijd behelst, kortom, de ruimte (de uren, minuten, hoofdstukken, bladzijden, regels of woorden) die nodig is om het verhaal te vertellen.

De tijd die in het verhaal zelf voorbijgaat, de vertelde tijd, wijkt – ook vergelijkbaar met een film – meestal af van de verteltijd: het tijdsbestek kan een dag zijn, maar kan ook tientallen jaren omspannen.

Versnelling en verruiming

Als schrijver kun je dus een tijdsspanne die niet interessant is overslaan en het verhaal weer oppakken op het moment dat er voor de lezer weer toe doet. Dit noemen we ook wel tijdversnelling of -verdichting: de gebeurtenissen worden versneld gepresenteerd. De vertelde tijd is groter dan de tijd die je nodig hebt om te lezen oftewel de verteltijd. Je slaat, om bij de eerste tip te blijven, het avondeten en tandenpoetsen over, maar neemt het verhaal weer op op het moment dat het hoofdpersonage wakker wordt met een mes op de keel.

Ook het tegenovergestelde kun je als schrijver vrijelijk toepassen:  gebeurtenissen vertraagd weergeven. Er worden bijvoorbeeld 15 bladzijden gewijd aan een handeling die niet meer dan een half uur kost. Deze techniek noemen we tijdsverruiming of –vertraging. De vertelde tijd is kleiner van de verteltijd. Hiervoor kies je, logischerwijze, als een scène heel belangrijk is hetzij voor de ontwikkeling van het verhaal, hetzij voor de karakterontwikkeling van een belangrijk personage. Vaak op het hoogtepunt van de spanningsboog van het verhaal.

Pauzeren

Een extreme vorm van verdichting is als een schrijver veel aandacht besteedt aan een element dat geen tijd in beslag neemt. Hij neemt als het ware een pauze in het vertellen, door iets dat niet met de voortgang van de verhaallijn te maken heeft, uitgebreid te beschrijven. Dit is een stijlvorm waar je wel voorzichtig mee moet omgaan. Hiermee schep je afstand van de lezer tot het verhaal. Dat wordt niet altijd gewaardeerd. Die lezer wil misschien wel reuze graag weten hoe het verdergaat met de hoofdpersoon. Je loopt de kans dat hij tekst gaat overslaan.

De kalendertijd

Ten slotte nog een opmerking over de kalendertijd: de periode waarin je verhaal zich afspeelt. Als je je verhaal situeert in de Tachtigjarige Oorlog, de middeleeuwen of in de toekomst, zul je je moeten verdiepen in de karakteristieken van die tijd. Een verhaal wordt geloofwaardiger als de kleine details kloppen. Zelfs als het verder geheel en al voortkomt uit jouw verbeelding.

Zo zie je dat tijd op allerlei manieren invloed heeft op je verhaal. Ik denk dat het helpt als je je daar bewust van bent. Als er iets in de chronologie niet klopt, gaat er bij de lezer iets knagen. Als je een verhaal teveel verdicht, loop je het risico dat de lezer tekst waar jij zo je best op hebt gedaan, gaat overslaan; en de draad kwijtraakt. Aan de andere kant kun je ook belangrijke verhaalelementen te vluchtig behandelen, waardoor de verhaallijn vervaagt. Dus ook als het gaat om tijdsaspecten in je verhaal is het een kwestie van balans zoeken.

Waarmee worstel jij als het gaat om tijd? En waar ben jij trots op als het gaat om tijdstoepassing in een verhaal? En wat is je grootste misser? Laat het me weten.

Groet,

5 september 2013 | Schrijftips en taaltips